Vegetariërs en slecht geweten

Afgelopen maandag kreeg ik een mailtje van Yuri Knolinski (ja, die Yuri – die zijn poes opvoedt als vegetariër). Hij had wat nieuws. Een manifest tegen de stereotypering van het dier, en of ik deze wilde ondertekenen. Hij nodigde zichzelf uit voor een kopje brandnetelthee.

Nog voor ik Yuri een vraag stelde begon hij te praten.

Yuri: Kijk, Floris. We weten allemaal dat onze omgang met dieren schandalig is. Megastallen schieten in Nederland als paddestoelen uit de grond. Dieren zijn daar niks anders dan producten. Goed, dit riedeltje ken je – maar maakt het niet minder waar.

Ik was aan het nadenken over hoe we dit laten gebeuren. De meesten van ons beschouwen zichzelf als goede mensen. Toch laten we zulke massavernietigingskampen ontstaan. Als we een biefstukje snijden hebben we geen enkel besef van de systematische terreur dat aan dat lapje gezouten eiwitten vooraf gaat.

Ik: Ik denk dat de meesten het wel weten, maar het boeit niet genoeg. Ook ik heb mijn vegetarische levensstijl laten gaan. Het is simpelweg te veel moeite.

Yuri: Te veel moeite? Dat is je beste argument?

Ik: Het is mijn enige argument. En ik vind vlees lekker. Er zijn limieten wat je moreel van een mens kunt vragen.

Yuri: We hebben het over het systematisch kweken, in hokken stoppen en slachten van grote, levende wezens die pijn en stress ervaren. Dat niet doen, is dat te veel gevraagd?

Over vijftig jaar zullen ze de mannen die de reisschema’s maken voor vrachtwagenchauffeurs die varkens naar de slacht brengen voor het gerecht slepen. Ze zullen net als Eichmann veroordeeld worden. Mark my words. Je staat aan de verkeerde kant van de geschiedenis.

 Eichmannproces
Adolf Eichmann stond in 1961 terecht voor het de logistiek achter de transporten van miljoenen Joden naar de concentratie- en vernietigingskampen.

Hannah Arendt publiceerde over dit proces het boek Eichmann in Jerusalem. A Report on the Banality of Evil, in het Nederlands beschikbaar als Eichmann in Jeruzalem: de banaliteit van het kwaad. “Terwijl de openbare aanklager Eichmann als het vleesgeworden kwaad afschildert, beschrijft Arendt hem als een doorsneemens, een kleine, maar ambitieuze bureaucraat die door een totalitaire staat werd verleid.”

Ik: Misschien wel. Misschien niet. Maar dat kan alleen als we allemaal zoveel welvaart hebben dat we de cognitieve vrijheid hebben om de dieren tot dat niveau te emanciperen.

Kijk wie er nu vegetariërs zijn? Overwegend jonge, hoogopgeleiden in de grote stad. Onze nieuwe aristocratie. Als je je zorgen moet maken hoe je je belastingen deze maand gaat betalen heb je wel wat beters aan je hoofd.

Yuri: Het moet toch ergens beginnen? Iemand moet het juiste voorbeeld geven. Logisch dat dat de mensen zijn met meer mentale ruimte om moreel te zijn.

En jij hebt die mentale ruimte en welvaart. En toch eet je weer vlees. Ik heb je gisteren wel gezien. Schaam je.

Ik: Tja… Maar het is gewoon lastig, snap je? Ik heb het idee dat we ons tegenwoordig overal slecht over moeten voelen. Hoe meer we weten hoe minder we mogen. Wat was ook alweer het woord dat ze gebruiken nu voor mensen die zich slecht voelen omdat ze vliegen?

Yuri: Vliegschaamte.

Ik: Ja, dat ja. En ergens is dat het volledig terecht. Vanuit milieuoogpunt is vliegen asociaal. Maar het is ook totaal absurd: alleen iemand die in overvloeiende zekerheid leeft kan zoiets bedenken. ‘Vliegschaamte.’ What’s next? Ademschaamte? Dat je je schaam omdat je kostbare lucht inneemt?

Yuri: Komop. Dat is ridicuul. We hebben het over vliegschaamte omdat vliegen een enorme ecologische voetafdruk heeft. Ademen een minimale.

Ik: De schaal is anders, maar is het punt niet hetzelfde? Het komt allemaal neer op slecht geweten. Schaamte om überhaupt te bestaan, ruimte in te nemen.

Yuri: Nee, nee. Het gaat om een eerlijke verdeling. Dat iedereen op de wereld even veel levensruimte krijgt.

Ik: En hoe zit het dan met dieren? Hoeveel ruimte moeten zij krijgen? Willen we 99% van de aarde terrein maken voor mensen? 75%? 50%? 10%? Ik roep maar wat. Leven is ruimte innemen.

Yuri: Ja, maar het hoeft geen Zero Sum Game te zijn.

Een zero sum game: een nulsomspel.
Dit is een term uit de speltheorie waarbij de opbrengst in een spel een constante waarde heeft. Er valt een vaste hoeveelheid punten te verdelen, zoals bijvoorbeeld in een schaakspel. Of de een wint en krijg 1 punt, of de ander wint en krijgt 1 punt of ze spelen gelijk en krijgen beiden 0,5 punten.

Dit idee wordt ook buiten de speltheorie gebruikt als theorie voor reële situaties. Winst van de een zou altijd zorgen voor verlies bij de ander en is geen enkele manier van samenwerken mogelijk waarin de totale te verdelen buit hoger wordt.

Ik: Daar heb je gelijk in. Maar jij doet zelf ook. ‘Iedereen evenveel levensruimte.’ Dat impliceert dat levensruimte van de een ten koste gaat van de ruimte van de ander.

Yuri: Het gaat me juist om samenleven. We hebben een beperkte ruimte, de aarde, en in die zin is er een limiet aan de totale som die we kunnen verdelen tussen mensen en dieren. Het ene leven hoeft niet ten koste te gaan van het ander. Symbiose, Floris.

Hier staakte ons gesprek. Yuri kreeg een telefoontje van zijn buurvrouw. Minous, zijn vegetarische poes, zat achter een muis aan. We hebben afgesproken dit gesprek snel voort te zetten. Over zijn manifest hebben we het de volgende keer.


Narcistische zelfoverschatting: alles kunnen, willen en moeten

We willen excelleren in studie en baan, toffe ervaringen delen met vrienden, sprankelende relaties aangaan, letten op het milieu, topfit blijven en tijdens dit alles relaxed en gelukkig zijn. We willen zoveel dat we het onszelf onmogelijk maken.

Filosoof dr. Marc Dwane meent dat dit het probleem is van de moderne bovenlaag: we willen te veel van onszelf, menen dat we alles kunnen, en moeten. Zijn oplossing? Met minder genoegen nemen. Oftewel, minder willen willen.

Je spreekt in het essay hoe willen moeten werd van een ziekte. Volgens jou zijn ‘willen’ en ‘moeten’ synoniemen geworden. Waarom?
Ooit werd een bakkerszoon bakker, een bankierszoon bankier en de zoon van een schooier straatschoffie. Onze ouders bepalen niet langer ons pad. Intelligente en hardwerkende jongeren zijn niet langer gedwongen in de voetstappen van hun voorgangers te stappen. We kunnen zelf kiezen.

Dit geldt niet alleen voor onze banen. We zijn niet langer gedwongen beste vrienden te worden met de buurjongen. Geliefden kunnen we swipend uitkiezen. Ons gewicht, onze gezondheid ligt in onze eigen macht. Zelfs geluk schijnt binnen handbereik te liggen, als we maar de juiste keuzes maken. We zijn verantwoordelijk geworden voor ieder aspect van ons leven. Als iets niet bevalt is het je eigen schuld. We kunnen niet meer met een vingertje naar God wijzen.

Deze mogelijkheidszin gaat gepaard met het besef dat de wereld eindig is. Begin twintigste eeuw dacht men dat de gehele mensheid iedere dag visnetten uit kon werpen zonder enige invloed te hebben op de vispopulatie. Fossiele brandstoffen leken bodemloze putten. Tegenwoordig weten we beter. Het milieu is kwetsbaar en we voelen ons verantwoordelijk geen verpeste planeet over te dragen aan onze kleinkinderen.

We leven dus in een Sartriaanse werkelijkheid waarin we onszelf als volledig vrij en verantwoordelijk ervaren. Verantwoordelijk voor onszelf en de wereld. Daarmee wordt ieder ‘willen’ een ‘moeten’. Je wilt niet alleen vegetariër zijn, je moet het van jezelf, wetende wat de consequenties voor de aardbol zijn als je het niet doet.

Waarom is dit problematisch?
Omdat het doodvermoeiend is. We dragen net als Atlas het lot van de wereld op onze schouders. Voor zulke belasting zijn we niet gebouwd. Vandaar de vele burnouts, het antwoord ‘druk’ op de vraag ‘hoe gaat het?’ en de uitbesteding van onze verantwoordelijkheid.

Neem Ecosia, de zoekmachine die na iedere zoekterm een boom plant en de wereld groener maakt, zonder dat je zelf je handen vuil hoeft te maken door in de aarde te wroeten. Een prachtig initiatief, een die perfect symboliseert dat we in ons eentje de wereld kunnen dragen. We hebben elkaar nodig om niet te bezwijken.

Hoe kunnen we minder willen willen?
Daarmee bedoel ik minder moeten van jezelf. Je gaat niet in je eentje kanker genezen, de klimaatproblematiek oplossen, een gouden medaille winnen op de olympische spelen, de orang-oetang redden, wereldvrede bereiken en het allerleukste kind, de allerfijnste partner en de allercoolste ouder ooit worden.

Face it. Je leeft maar eenmaal en zo geweldig ben je niet. Hooguit kun je op een beperkte schaal, die afhankelijk is van je capaciteiten, bijdragen aan het goede. Het is zaak die cirkel zo groot mogelijk te maken, maar aan de narcistische zelfoverschatting die als een epidemie door de moderne bovenlaag waait heeft niemand iets. Als ieder willen moeten wordt, storten we massaal in.

Maar hoe kan je werkelijk minder willen willen? Het klinkt mij paradoxaal. Ik wil, of moet, al zoveel van mezelf en dat moet ik dan ook nog eens inperken. Is minder willen willen niet slechts nog een vorm van moeten?
Ja, maar wel een bevrijdend moeten. Het is de acceptatie dat, hoewel we radicaal vrij en verantwoordelijk zijn, we geen almachtige goden zijn. We zijn niet almachtige, maar fysiek- en tijdsgebonden wezens. We kunnen niet overal zijn. We kunnen niet alles doen. We zijn niet alwetend. Soms blijken onze keuzes niet de juiste te zijn. We zijn niet algoed. In ieder van ons schuilt het kwaad, de mogelijkheid de wereld een slechtere plek te maken, en als we aan deze stemmen gehoor geven gebeurt dit ook.

We zijn dus driemaal gebroken: niet almachtig, niet alwetend en niet algoed. We zijn beperkte wezens. Dat is geen vloek en betekent evenmin dat we machteloos zijn. Het impliceert wel dat het zaak is onze beperkingen te leren kennen zodat we alleen van onszelf verwachten wat daadwerkelijk binnen ons bereik ligt.

Je presenteert het nu als een strategie om nog meer uit jezelf te halen. Ik hoor je nog net niet de termen efficiëntie en maximalisatie gebruiken. Blijf je niet in het rekenkundige zelfontplooingsdiscours hangen?
Nee. En wat is het alternatief? Je terugtrekken in een grot en de hele dag mediteren? Wie zorgt er dan voor dat je niet sterft van de honger? De ander. Dat is het leven van een parasiet.

Na de dood van God – de afrekening met bovennatuurlijke krachten –  is de mens het middelpunt van het universum geworden. Hiermee komt de realisatie dat wij het kunnen verkloten. Er zit maar een ding op. Wij moeten de verantwoordelijkheid nemen voor ons eigen leven en de wereld. Maar met mate, we zijn immers geen goden.

Het vooroordeel tegen vooroordelen

Een man waar je driemaal inpast loopt de McDonalds in. Je kijkt hem met afkeer na en concludeert dat hij ongedisciplineerd is. Je bent bevooroordeeld. Mogelijkerwijs is hij zwaarlijvig vanwege medicijnen. Mogelijkerwijs komt hij niet voor een BigMac of een McFlurry, maar moet hij plassen. Je kunt het dus verkeerd hebben.

Betekent dit dat vooroordelen verkeerd zijn? Niet volgens Terry de Ezel, promovendus politieke filosofie aan de Universiteit van Deventer. Volgens hem, in navolging van de Duitse filosoof Gadamer, lijden we aan het vooroordeel tegen vooroordelen.

Wat bedoel je met het vooroordeel tegen vooroordelen?
Vooroordeel is een besmet begrip geworden. Het heeft iedere positieve connotatie verloren. Op school leren kinderen dat vooroordelen fout zijn. Via televisiereclames, radiospotjes en posters waarschuwen we werkgevers dat ze hun vooroordelen terzijde moeten schuiven tijdens sollicitatiegesprekken. We zijn als de dood dat wij, maar vooral anderen, vooroordelen dragen, omdat ze zouden discrimineren.

We vergeten dat vooroordelen rationeel kunnen zijn. Sterker nog, we kunnen niet leven zonder vooroordelen.

In welke zin?
Omdat we vanuit iedere situatie handelen op basis van beperkte informatie. Simpelweg omdat we altijd moeten handelen op basis van beperkte kennis. Stel je voor: Je wilt boodschappen doen en kijkt naar buiten. Druppels stromen over je raam en je concludeert dat het regent.

Dat is een vooroordeel – een voorlopig oordeel. De conclusie volgt niet noodzakelijk uit de informatie. Wellicht heeft je buurman de sproeier aan staan. Wellicht spuit je buurjongen met een SuperSoaker tegen je raam. Je weet het niet zeker. Maar je moet handelen, een beslissing maken op basis van de informatie die je hebt.

Neem je je paraplu mee of niet?

Ja, want dat lijkt me de meest waarschijnlijke conclusie.
Gefeliciteerd, je bent een redelijk wezen. Je handelt op basis van vooroordelen.

Je kunt toch je oordeel opschorten tot je het zeker weet? Als je je deur opent zie je of het daadwerkelijk regent.
Meer informatie verkrijgen is een uitstekende strategie, maar immer je oordeel opschorten is als rondlopen met een bord voor je kop, de gemakkelijkste manier om te sterven.

Stel je loopt je huis uit met een paraplu boven je hoofd, en je wilt oversteken. Het regent pijpenstelen en je ziet geen hand voor ogen. Van links komt een brommend geluid. Dit betekent niet noodzakelijk dat er een auto van links aan komt rijden. Wellicht rijdt iemand achteruit. Echter, als je niet voorlopig oordeelt alsof het waar is, en daarnaar handelt, lig je binnen de kortste keren in kreukels.

Vooroordelen zijn dus niet slecht an sich. Mensen die wel denken dat vooroordelen an sich slecht zijn, lijden aan het vooroordeel tegen vooroordelen. Vooroordelen zijn pas slecht als je ze krampachtig vasthoudt terwijl er voldoende tegenbewijs is gegeven. Je moet je vooroordelen op het spel zetten. Maar alleen als het kan – tot die tijd moet je ze voor waar aannemen, wil je niet overreden worden.

Hoe zit het met een sollicitatieprocedure? Daarin blijken vooroordelen problematisch bij de selectie van een juiste kandidaat.
Stel, jij bent een werkgeefster, zoekende naar een nieuwe secretaris. Twee kandidaten komen langs. Beiden hebben een vergelijkbaar, doch niet indrukwekkend cv en komen tijdens het gesprek beleefd over. Eentje is slank met brede schouders; de ander zwaarlijvig.

Wie kies je?

Waarschijnlijk, gegeven dat ze verder gelijkwaardig zijn, de slanke. Maar dat voelt totaal verkeerd.
Dat gevoel is het vooroordeel tegen het vooroordelen.

Ja, het zijn vooroordelen die je tot je keuze leiden: bijvoorbeeld dat de dikke kandidaat waarschijnlijk minder gedisciplineerd en vaker ziek is. Mogelijkerwijs klopt je oordeel niet, en is het juist de slanke kandidaat die minder gedisciplineerd en vaker ziek. Maar dat is minder waarschijnlijk.

Het is dus terecht dat jij de slanke kandidaat kiest.

Maar als iedereen zo beredeneert komt een zwaarlijvige nooit aan het werk. Bovendien wordt hij door iedereen onderschat, waardoor zijn capaciteiten niet tot bloei komen. Hij heeft minder mogelijkheden gekregen. Misschien komt zijn overgewicht helemaal niet door een gebrek aan zelfdiscipline en is hij dus de betere kandidaat.
Daarom de volgende twee principes. Ten eerste, handel op basis van je vooroordeel. Ten tweede, zet dit vooroordeel actief op het spel. Verzamel informatie die je vooroordelen tegenspreekt. Meer informatie betekent betere beslissingen.

De zwaardere man kan de betere kandidaat zijn, maar zolang niets je voorlopige oordeel tegenspreekt, blijft het rationeel deze te volgen. Blijf echter informatie zoeken die je hypothese falsificeert, tegenspreekt!

Allerlei biases spelen een rol in ons oordeelsvermogen, zoals de confirmation bias. Onbewust zoeken we informatie die onze vooroordelen bevestigt. Iemand die denkt dat dikke mensen lui zijn zal gedrag van dikke mensen eerder als lui categoriseren. Deze confirmation bias zie je ook in rechercheteams die daardoor cruciaal bewijs over het hoofd zien. In welke mate kunnen we onze vooroordelen werkelijk op het spel zetten?
Dat kan juist zodra we begrijpen dat al onze oordelen vooroordelen zijn, voorlopige oordelen, openstaand voor revisie. Het vooroordeel tegen vooroordelen doet net alsof sommige oordelen totale ongefundeerde lariekoek zijn. Door het besef dat alle oordelen vooroordelen zijn, blijven we bewust van het feit dat we het fout kunnen hebben. Zo gaan we de confirmation bias tegen.

Zolang het om mensen gaat zijn er bovendien altijd twee mensen in het spel. Naast dat de werkgeefster haar vooroordelen op het spel moet zetten, moet de kandidaat actief zijn best doen de vooroordelen die over hem bestaan te doorbreken. De verantwoordelijkheid ligt bij beiden.

Dat voelt oneerlijk. Het kan toch zijn dat hij buiten zijn schuld om zwaarlijvig is, bijvoorbeeld door een ziekte, waarom moet hij zich dan constant verantwoorden tegenover de hele wereld?
Omdat het rationeel is dat we, tenzij het tegendeel bewezen is, zijn dikheid associëren met negatieve eigenschappen. Het is aan hem zijn aandeel te leveren in het bewijzen van het tegendeel.

Nogmaals, het hebben van vooroordelen is compleet natuurlijk. Ik durf te wedden dat je lezers vooroordelen hebben over hoe ik eruit zie. Dat is niet erg. Maar zijn ze bereid deze vooroordelen op het spel te zetten?

Ik heb sinds mijn achttiende niet minder dan honderd kilo gewogen.

Mijn favoriete boekenzaak

Gisteravond vertelde een vriend voor het eerst over ‘De Grot’. Ze hebben geen website, laat staan Facebook. Meer dan dat de boekenzaak zich in een middelgrote stad bevindt mag ik niet zeggen.

Ik volg de cryptische aanwijzingen die mijn vriend in mijn schriftje heeft gekalkt en vind het steegje met de trap die me naar de ingang leidt. Na driemaal kloppen opent een schuifje. In de opening verschijnt een grijze baard, twee lippen en het begin van een gigantische, stompe, neus.

‘Wat is je favoriete boek?’ vraagt de zware mannenstem.

‘De Idioot, van Dostojevski,’ antwoord ik.

‘Schattig,’ klinkt het, en de deur gaat open. De bebaarde man draagt een doktersjas. Hij vraagt om mijn jas en telefoon, deze moet ik inleveren.

Hij opent een tweede deur en we lopen een vierkante kamer binnen, ter grootte van een ruime woonkamer, waarvan de wanden volledig bedekt zijn met versleten boeken, gestapeld als bakstenen van de grond tot het plafond. De bebaarde man stelt zich voor als Joop. Hij is de eigenaar en tevens de enige medewerker van ‘De Grot’. Hier komt men voor ‘steengoede boeken en een bakkie pleur’. We ploffen neer op twee Chesterfield stoelen die in het midden van de ruimte staan en spreken over zijn eigenzinnige boekenzaak.

Dag Joop, hoe werkt het hier? Waarom al die mysterie?
De Grot is een persoonlijke bibliotheek, geen boekenwinkel. Ieder boek hier is van mij, en door mij gelezen. We beginnen altijd met een intakegesprek – ouwehoeren over literatuur en het leven. Op basis daarvan leen ik je een aantal boeken uit en maken we een nieuwe afspraak. Dan praten we over wat je gelezen hebt en krijg je weer andere boeken mee naar huis. Ik heb vanwege de persoonlijke aandacht geen tijd voor veel klanten. Dankzij de geheimhouding weet ik zeker dat er vrijwel alleen mensen met een verfijnde smaak aankloppen.

Hoe behandel je klanten met een andere smaak?
Mensen zonder smaak zijn niet mijn klanten. Zonder gekheid, daar is het intakegesprek voor. Mijn smaak past niet bij iedereen. Dat geldt ook andersom natuurlijk. Je hebt ook niet bij iedere huisarts een fijn gevoel. We moeten beiden ja-zeggen aleer iemand hier boeken mag lenen. Zo houd ik Saskia Noort verslinders af met een simpele ‘nee’. Maar dat gebeurt niet heel vaak hoor, omdat mensen alleen van De Grot horen van vrienden, en iedereen die hier komt weet wel wie hier thuishoort.

Hoe ben je bij dit concept gekomen?
Vanaf mijn kleutertijd wilde ik al in een boekenwinkel werken en op mijn vijftiende kreeg ik een bijbaantje bij de Bruna in het dorp. De romantiek vloog er snel vanaf. Het grootste gedeelte was ik aan het bluffen: ik ratelde verkooppraatjes op over boeken die ik nooit had opengeslagen. Ik had geen keuze, er kwamen veel meer boeken de winkel binnen dan ik bij kon houden. Als ik op een willekeurig moment 10% van de collectie had gelezen was ik al ruim koploper onder alle verkopers.

Later ging ik in een kleinere, betere zaak – met smaak – werken. Helaas gold daar hetzelfde. Ik kende veelal de boeken niet en voelde me nog steeds meer verkoper dan liefhebber van boeken. Dat moest anders kunnen, en ik nam ontslag.

Ik wilde alleen boeken aanbevelen die ik daadwerkelijk gelezen heb en bewonder. Een reguliere boekenwinkel was financieel gezien geen optie. Dan zou ik veel te veel mensen de zaak binnen moeten lokken, wat het hele principe van persoonlijke aandacht ondermijnt. Zo werd het idee van de Grot geboren: een persoonlijke bibliotheek waarin praten over verdomd goede boeken centraal staat.

Nu leen ik gratis uit. Mensen leggen af en toe drie tientjes neer voor een consult (een chic woord voor een half uur lullen over alleen de allerbeste boeken). Zo kan ik de lezers en de boeken de aandacht geven die zij verdienen.

Je hebt het over steengoede boeken. Wat maakt een boek goed?
Een goed boek is een boek dat je blik verrijkt op wat het betekent om mens te zijn. Daarmee valt 99,9% van wat ooit geschreven is al af. Tevens is timing van cruciaal belang. Neem Eline Vere van Louis Couperus, een verschrikkelijk goed boek, maar een verschrikking voor iedere veertienjarige snotneus die het op school door zijn strot krijgt gestouwd. Timing. Timing. Timing.

Zijn er boeken die je iedereen aanraadt?
Er zijn werken waarnaar iedere zelfrespecterende lezer toe zou moeten werken, zoals Op zoek naar de verloren tijd van Proust. Maar laten we eerlijk zijn, Murakami zei het al, om daar de tijd voor te hebben moet je eerst een moord plegen. Qua filosofie is Wissenschaft der Logik van Hegel het absolute hoogtepunt. Dat lezen is als de laatste eindbaas van een computerspel verslaan. Daarna ben je klaar. De vraag is echter hoe je naar zulke kolossen toewerkt: daar ben ik voor.

Wat zou je mij aanraden?
Dan moet je eerst wat vragen van mij beantwoorden.

Joop vraagt naar mijn laatst gelezen boek (Dagboeken van Kierkegaard), mijn grootste tegenvaller (De Cirkel van Dave Eggers), mijn favoriete schrijver (Tsjechov), waar ik lees (op de bank en onderweg, ik heb altijd een boek in mijn jaszak), hoe ik lees (in stilte, met pen in de hand), met welke schrijver ik het liefste zou dineren (Nietzsche), of ik Proust gelezen heb (nee), of ik zelf schrijf (ja), of ik als schrijver liever bekend word tijdens mijn leven en daarna vergeten, of andersom (andersom), en wat ik zou doen als ik een onbekend manuscript van Kafka zou vinden (onder eigen naam uitbrengen).

En?
De dood van Ivan Iljitsj, al gelezen?

Ja.
Mooi. Lees nog maar een keer en kom over een paar dagen terug. Ik hoor graag van je wat het einde met dit gesprek te maken heeft.

Bij het verlaten van de zaak krijg ik mijn telefoon terug. Mijn jas hangt er nog steeds. 

Stemrecht moet eindigen bij 65

Naast mij aan de kade van de Rijnhaven te Rotterdam zitten Hendrik de Jong (1995) en Jos de Koning (1931). Aanleiding voor dit gesprek is een open brief die Hendrik schreef genaamd jullie tijd zit erop, waarin hij betoogt dat stemrecht bij vijfenzestig moet eindigen. Ze hebben ‘hun tijd gehad de wereld te vormen naar hun ideaal’, aldus Hendrik. Jos de Koning, gepensioneerd ambtenaar, is het absoluut met Hendrik oneens en meent zelfs dat ‘blatende lammetjes als Jos zich niet met de politiek zouden moeten bemoeien’.

Hendrik, waarom moet het actieve kiesrecht, oftewel het stemrecht, volgens jou eindigen bij 65?
Hendrik: Kijk om je heen. We leven in een prachtig land, maar ook een vol problemen omtrent immigratie, het klimaat en de online wereld. Die vragen om hedendaagse oplossingen. Nog nooit veranderde ons kikkerlandje zo snel. Oude mannen als Jos hebben de tijd gehad ons land te vormen naar hun ideaal. Dit hier is het werk van alle generaties die voor ons kwamen. Daarvoor mijn dank.

Maar wij zijn de toekomst. Wij gaan hier nog decennia vertoeven. Onze kinderen gaan hier opgroeien en moeten straks werken voor de 65+’ers waar ik het over heb. Die grijsaards werken niet eens meer. Iedere maand incasseren ze hun cheque en iedere dag verlangen ze terug naar vroeger. Ze zuigen ons leeg met hun stijfheid en hebzucht. En ho maar dat ze langer willen werken. Ze denken dat ze het zwaar hebben met hun mini-pensioen, maar onze generatie moet met veel minder werkenden dadelijk ontelbare babyboomers onderhouden.

Dan is het toch meer dan logisch dat degenen wie de toekomst aangaat, die de last gaan dragen, de toekomst mogen scheppen?

Jos, wat vind je daarvan?
Jos: Jammer, doch typerend voor de generatie van deze broekies. Ze kenmerken zich door hun ondankbaarheid. Wij hebben gewerkt voor dat geld. Harder gewerkt waarschijnlijk dan zij ooit zullen doen. Het feit dat ze kunnen studeren en in zo’n veilig land leven, dat al decennia geen oorlog of honger kent, komt door de mensen van mijn generatie.

Die broekies leven in een klimaat dat geobsedeerd is door snelheid en jeugdigheid. Een rimpel wordt gezien als een teken van verval. Ze zien de schoonheid van ouderdom niet, de wijsheid evenmin. Met de jaren word je wijs. In alle generaties voor ons waren het de alleroudsten die de gemeenschappen bestuurden. Zij waren door schande wijs en waakten de rest ervoor in hun valkuilen te stappen.

Hendrik: Luisteren naar dorpsoudsten was aardig in een wereld waarin de zoon van een bakker bakker werd, en zijn kleinzoon ook, maar nu verandert alles zo snel dat we mee moeten. Bejaarden kunnen niet met een smartphone omgaan. Ze begrijpen de wereld niet en hunkeren naar vroeger. Dat is niet erg, maar dan moet je ze geen stemrecht geven. Anders krijg je brexits everywhere.

Jos: Wat een geblaat. Als eenentwintigjarige snotaap heb je nog niets van de wereld begrepen. Je bent totaal afhankelijk van de samenleving. Tot nu toe hebben we alleen nog maar in je geïnvesteerd. Jij hebt nog niets teruggegeven, nog nooit werkelijke verantwoordelijkheid voor anderen gedragen. Je kent de wereld via je smartphone, maar je hebt nog nooit oorlog gezien, honger meegemaakt. We zijn dankzij mijn generatie rijk. En jullie willen alles veranderen. Dat is vragen om chaos.

Hendrik: We moeten wel. De wereld is al een chaos.

Jos: Nee, dat denken jullie maar door jullie Twitter en andere paniekzaaiende media. Je hebt echt geen idee hoe goed je het hebt. Onze huidige rijkdom is een fragiel iets. Jij ziet overal problemen en wilt meteen aan alle knoppen draaien.

Hendrik: En u wilt zodra het lastig wordt liever niets doen dan terugkruipen in het bekende. U bent als een slak. We moeten naar buiten durven te kijken.

Laten we het omdraaien. Jos, wat kan jouw generatie leren van de jongere generatie? Hendrik, wat kunnen jullie leren van Jos’ generatie?
Jos: Mijn kleindochter reisde vorig jaar zes maanden door Azië, helemaal in haar eentje. Dat zie ik mijn leeftijdsgenoten niet zo snel meer doen. Voor velen is een retourtje Albert Heijn al een hele onderneming geworden. Daardoor komen we soms onvoldoende in aanraking met nieuwe ideeën. Ik denk dat gesprekken als deze ook wel helpen.

Hendrik: Wat u hiervoor zei, over verantwoordelijkheid, spreekt me toch wel aan. Mijn leeftijdsgenoten, en misschien ik ook wel, zijn zo makkelijk in het wijzen van ons vingertje. Het ligt aan die en die en die. Misschien zouden we eerst naar onszelf moeten kijken, wat wij kunnen doen. Maar dat maakt het zo jammer dat we worden tegengehouden op het moment dat we proberen dingen te veranderen.

Jos: Dat geldt altijd voor iedere generatie. Denk je niet dat ik mijn ouders niet conservatief vond? Later denk je wel anders.

Hendrik: En de oudjes zeikten altijd al over de jeugd. In de woorden van Cicero: “Tijden zijn slecht. Kinderen gehoorzamen niet langer hun ouders, en iedereen schrijft een boek.”